Bundan salkam 12 yil oldin, 2013-yil 14-avgustda paydo bo'lgan, avvaliga faqat xabar almashish vositasi sifatida tanishtirilgan Telegram yillar davomida qadriyatlari va maxfiylik siyosatini sezilarli darajada o‘zgartirib keldi, oddiy messenjerlikdan - ijtimoiy tarmoq bo‘lish tomon sayqallanib bordi.
Ilk paydo bo‘lgan yillarida asosiy qadriyatlarini maxfiylik, reklamasiz bepul foydalanish, oxirigacha shifrlash (E2E encryption), tezlikka qaratgan Telegram ayniqsa O‘zbekistonda shubhasiz "erkatoy"ga aylandi. Oddiy foydalanuvchilardan tortib - byudjet tashkilotlarigacha, kundalik foydalanishdan - yirik tadbirkorlik tashkilotlarigacha deyarli hamma Telegramdan foydalanishga o‘tib ketdiki, u "o‘rnatilishi shart" bo‘lgan ilovaga aylanib ulgurdi.
O‘qiysizmi? Demak telegram ishlatishingiz kerak. Ishlaysizmi? Ishxonada maʼlumot almashish uchun telegramdan foydalanishingiz kerak. Qarindoshlaringiz holidan xabar olishmi? Ularda 99% ehtimol bilan telegram bor, eng tezkor yechim yana shu.
"Bo'ronda berilgan va'dalar havo tinchiganda unutiladi"
Telegramning maxfiylikdan - "karvonsaroy"ga aylanish evrilishini to‘rt davrga bo‘lishimiz mumkin:
1-Davr: Maxfiylik G‘oyasi – “Ajoyib boshlanish” (2013–2016)
Asosiy belgilar:
Telegramga Pavel Durov tomonidan asos solindi (VKdan chiqib ketganidan so‘ng).
Platforma maxfiylik, xavfsizlik va senzuraga qarshilik g‘oyalari asosida yaratildi.
Barcha yozishmalarda odatiy holda oxirigacha shifrlash (E2E) joriy etildi.
Oddiy chatlar Telegram serverlarida saqlansa-da, ular shifrlangan edi.
Muhim voqealar:
Telegram 2013-yilda ishga tushirildi.
MTProto protokoli ishlab chiqildi.
Xavfsizlikni qadrlaydigan foydalanuvchilar va faollar (masalan, Eron, Honkong, Falastindagi noroziliklar) o‘rtasida mashhurligi ortdi.
2-Davr: Rossiya bosimi – “Rad etilgan talablar” (2017–2020)
Asosiy belgilar:
Rossiya hukumati Telegramdan foydalanuvchilarning shifrlash kalitlarini talab qiladi.
2018-yilda Telegram Rossiyada rasman taqiqlanadi.
Telegram bu taqiqdan ajoyib tarzda qochadi: IP manzillarni almashtiradi, proxylardan foydalanadi va ishlashda davom etadi.
Muhim voqealar:
Telegram Rossiya sudining talablari va bosimlariga javoban “yo‘q” deydi.
Durov Rossiyani ochiqchasiga tanqid qiladi.
Telegram Rossiyada “raqamli qarshilik” timsoliga aylanadi.
Maxfiylik nuqtai nazari:
Telegram dunyo bo‘ylab hurmatga sazovor bo‘ladi.
Endilikda faqat Secret Chatlar xavfsiz qoladi, ammo umumiy chatlar uchun endi E2E mavjud emas.
3-Davr: Shubhali xavfsizlik – “Haqiqiy E2E faqat Secret Chatda” (2020–2022)
Asosiy belgilar:
Telegram foydalanuvchilari soni ortib boradi, biroq xavfsizlik so‘rovlari ham kuchayadi.
Tahlilchilar Telegramni tanqid qila boshlaydi: odatiy holda E2E mavjud emas.
Ayrim hukumatlar Telegramdagi ochiq guruhlar va metama’lumotlardan foydalana boshladi.
Muhim voqealar:
Belarus noroziliklari, COVID noroziliklari — Telegram asosiy vositaga aylanadi.
Rossiya negadir Telegramga nisbatan taqiqni olib tashladi, nega ekan-a?
Telegram faollarga ham, ekstremistlarga ham ochiq bo‘ladi.
Signal va boshqa messenjerlar — odat (default) bo‘yicha E2Eni taklif qilib, Telegramdan yaxshiroq tanlovga aylanadi.
Maxfiylik nuqtai nazari:
Telegram ba’zi hollarda “xavfsizlik teatriga” o‘xshab qoldi.
E2E faqat Secret Chatlarda mavjud, guruhlarda esa yo‘q.
4-Davr: Ijtimoiy tarmoqqa aylanish – “Ochiqlik va ommaviylik” (2022–hozirgi vaqtgacha)
Asosiy belgilar:
Telegram asta-sekin ijtimoiy platformaga aylanishi.
Kanal, Story (Hikoya), reklamalar, monetizatsiya, TON blokcheyni.
Ommaboplik, kontent yaratuvchilarga to‘lov, foydalanuvchi nomlarini sotish.
Muhim voqealar:
Telegram 700 million foydalanuvchiga yetadi (2022).
Story, Premium, reklama bozorini ochadi.
TON orqali foydalanuvchi nomlari va NFTlar savdosi boshlandi.
Maxfiylik nuqtai nazari:
Reklamalar paydo bo‘ldi, Secret Chatlar mavjud harna.
Biroq platforma tobora ommaviy va ijtimoiy mediaga o‘xshab bormoqda.
Ko‘proq ochiqlik — ko‘proq monetizatsiya.
10 yil oldingi Telegram haqiqatan maxfiy, dadil tarmoq messenjeri edi. Endilikda esa, to'liq ishoniladigan vosita emas. Bunga eng kichik sababi sifatida - millionlab foydalanuvchi ma'lumotlarini "yig'im-terim" qilib olgan Funstat botlarini misol qilish mumkin.
Mazkur bot Telegramdan mustaqil ishlashini va Durovning ushbu ijtimoiy gigant tarmog'iga aloqasi yo'qligini da'vo qilsa ham, OSINTligini ta'kidlovchi mazkur botlar katta shubha uyg'otadi. Aksariyat foydalanuvchilarning "ochiq" ma'lumotlarini tahlil qilib topib beruvchi bot o'zining ishlash usulini quyidagicha izohlaydi:
FunStat — bu Telegram boti bo‘lib, har kuni millionlab guruhlarni tahlil qiladi va foydalanuvchilar haqida ma’lumot to‘playdi. U yozishmalar, ism o‘zgarishlari tarixi, ID raqamlari, telefon raqamlari, hamda foydalanuvchi qaysi guruhlarga a’zo ekani haqida ma’lumot beradi.
Ushbu bot auditoriya xatti-harakatlarini chuqurroq o‘rganmoqchi bo‘lganlar yoki aniq Telegram foydalanuvchilari haqida ma’lumot olishni istaganlar uchun ideal vositadir. Siz auditoriyani faolligi, tilga oid afzalliklari va boshqa mezonlar asosida segmentlarga ajratishingiz mumkin.
Bot tavsifida aytilgan "imkoniyat"lardan tashqari foydalanuvchi telegramdagi ochiq chatlarga yuklagan suratlar, videolar, audio va dumaloq yozuvlar, eng ko'p ishlatilgan so'zlar, eng ko'p yozilgan profillarni ham "shivirlaydi".
DIQQATLI BO'LING! Mazkur "sehrli" bot nafaqat sizga boshqa foydalanuvchilar ma'lumotlarini topib beradi, balki uni ishga tushirgan zahotingiz sizni ham "o'rganib oladi", keyinroq kimdir sizni shu botdan qidirsa, sizning ham tarixingiz - dasturxon bo'ladi.
Ammo, ba'zi holatlarda Funstatning "xizmatkor" botlari ham siz funstatga start bosmagan bo'lsangiz ham sizning telegramdagi faoliyatingizni yozib borishi mumkin.
Funstatda sizni boshqalar ma'lumotlaringizni ko'rishini istamasangiz, Telegramda "username" qo'ymang, ommaviy guruhlarga qo'shilmang, botlarga start bosmang (agar o'zingiz 100% ishonadigan bot bo'lmasa), ommaviy kanallarga qo'shilmang (chunki u kanal ma'muriyati foydalanuvchi ma'lumotlarini qanday ishlashini bilish aksar holatlarda imkonsiz), siz yozgan xabarlarni yo'naltirish (forward qilish) ni o'chirib qo'ying.
Ma'lumotlarni hukumatlarga uzatish
Darvoqe, Telegram sizning ma'lumotlaringizni hukumat idoralariga uzatishini inkor etmaydi. Masalan siz "A" mamlakatda yashaysiz, ammo "B" mamlakat qonunlari bo'yicha sizning telegramdagi ma'lumotingiz "noqonuniy" deb topilgan taqdirda u "B" mamlakat huquqni muhofaza qilish organlariga topshirilishi mumkin. Jumladan Telegramda ro'yhatdan o'tgan telefon raqamingiz va IP manzilingiz:
8.3. Huquqni muhofaza qilish organlari
Agar Telegram tegishli sud organlaridan Telegram Xizmat shartlarini buzadigan jinoiy faoliyat bilan bogʻliq ish boʻyicha gumon qilinuvchi ekaningizni tasdiqlovchi rasmiy soʻrovni olsa, biz soʻrovning huquqiy tahlilini amalga oshiramiz hamda IP manzilingiz va telefon raqamingizni tegishli organlarga oshkor qilishimiz mumkin. Agar biror maʼlumot ulashilsa, biz bunday hodisalarni quyidagi rasmiy kanalda har uch oyda yangilanadigan shaffoflik hisobotiga kiritamiz: https://t.me/transparency.
Agar hech qanday ommaviy guruh, kanal va botlarga kirmasa, qonunbuzarlikka ham yo'l qo'ymasa, telegram mutlaq xavfsizmi?
Fayl tizimiga kirishga ruxsat beradigan ba'zi operatsion tizimlarda (masalan Windows) Telegramning sozlamalari saqlanuvchi jild fayllarini nusxalash - sizning telegram hisobingiz shunchaki o'g'irlanishiga olib kelishi mumkin. Deylik, haker yoki kiberxavfsizlik mutaxassisiga kompyuteringizni ikki daqiqaga berib turishingiz orqali Telegram hisobingizni bepulga hadya qilib yuborishingiz mumkin!
Bunday xavfdan qochish uchun albatta, kompyuteringizni har qanday holatda ham ikkinchi va uchinchi tomonlarga sizning nazoratingizdan tashqarida berib turmang, tashlab ketmang yoki tashqi xotira qurilmalarini ulashlariga ruxsat bermang.
Telegramda 20 000 ga yaqin bug aniqlangan, to'g'ri, bu istalgan dastur uchun odatiy holat. Dastur buglarini tuzatilishi asnosida mustahkamlanib boradi. Telegram ham bugdan holi emas, garchi bizga ko'rinmasa ham. Mazkur buglar yovuz niyatli kishilarga ayon bo'lib qolgan taqdirda hech qanday uslub sizni maxfiyligingiz buzilishidan saqlab qola olmaydi.
Xulosa qilib aytganda, telegramda faqat siz va yaqinlaringiz bilishi kerak bo'lgan, har qanday boshqa odamdan maxfiy qolishi kerak bo'lgan materiallarni yuklamang, ta'sirchan ma'lumotlarni yozmang. Kelajakda o'zingizga qarshi ishlatilishi mumkin bo'lgan xavflardan saqlaning.
Hozirgi holatda username o'rnatgan ikkita telegram foydalanuvchisining yozishmasi maxfiy emas, balki ochiq chat ekanligini, maxfiylik telegramda "Secret chat"ga cheklanganini, har qanday siz a'zo bo'lgan yopiq guruh yoki kanal ham 10 daqiqaga "ochiq" holatga o'tganda OSINT botlari o'sha chat ichidagi ma'lumotlarni qayd qilishi mumkinligini, va unga har qanday telegram foydalanuvchi sizning telegramga ulangan telefon raqamingiz, usernamengiz yoki sizning xabaringizni "forward" qilib siz u yerda ulashgan ma'lumotlarga "bostirib kirishi" mumkinligini esdan chiqarmang.
Kibergigiyena - faqat foydangizga ishlaydi, osoyishtaligingizni ta'minlaydi!